BEŞERİ COĞRAFYASI

Yakutistan, Rusya’nın en seyrek nüfuslu idari birimlerin başında gelir. Toplam alanı 3 083 500 kilometrekare ile Türkiye’den yaklaşık 4 kat daha büyük olmasına rağmen, ülkede sadece 951 400 kişi (2008 yılı) yaşamaktadır. Böylesine dev bir alanda 1 milyondan az insan yaşadığından dolayı kilometrekare ’ye sadece 0,3 kişinin düşmesi beklenen bir sonuçtur. Bir başka anlatımla Rusya Federasyonu sınırları içinde yer alan 21 özerk cumhuriyet içinde aritmetik nüfus yoğunluğu en düşük olanı Yakutistan’dır. Yüksek dağ ve platoların geniş alan kaplaması, sert polar ve subpolar iklim koşulları, ülke topraklarının büyük bölümünün donmuş olup tarım faaliyetlerine uygun olmaması, kırsal ve kentsel yerleşme ağının gelişmemiş olması, cumhuriyet topraklarında ulaşım, haberleşme ve ekonomik faaliyetlerin çok yüksek maliyetlerle gerçekleşmesi Yakutistan’ın seyrek nüfuslu olmasının başlıca nedenleridir.10 XX yüzyılın başlarına kadar Yakutistan Rusların yoğun göç dalgaları ve nüfus hareketlerinin dışında kalmayı başarmıştır. Fakat özellikle Đkinci Dünya Savaşından sonra Yakutistan toprakları büyük göç dalgaları ile karşı karşıya kalarak hızla nüfuslanmaya başlamıştır. 1926 yılında tüm cumhuriyette sadece 287 000 kişi yaşarken, bu sayı 1970’te 664 000’e ve 1990 yılında ise 1 099 000’e yükselmiştir. Bir başka anlatımla 1926-1996 döneminde Yakutistan nüfusu yaklaşık 4 kat artmıştır.

SSCB döneminde özellikle Rus, Ukraynalı, Tatar ve Beyazrus gibi Avrupa kökenli göçmenlerin zengin maden ve enerji kaynakların çıkarılması ve işletilmesi amacıyla bu cumhuriyete yerleştirilmeleri sonucunda bir yandan yerli Yakut nüfus oranları azalmış ve göçmen nüfus oranları artmıştır, diğer yandan da toplam Yakutistan nüfusu hızla artmıştır. Fakat Postsovyet döneminde tüm eski SSCB cumhuriyetlerinde etkili olan sosyo-ekonomik krizin bu ülkede de derinleşmesi ve demografik krize dönüşmesi sonucunda, Yakutistan nüfusunda da azalmalar neden olmuştur. Bu faktörlerin etkisi sonucunda 1989 yılında 1 081 400 olan ülke nüfusu, 2000 yılında 976 400’e ve 2008 yılında da 951 400’e kadar azalmıştır.

Postsovyet döneminde görülen bu nüfus erimesinin iki ana nedeni vardır: Rus, Ukraynalı, Beyaz Rus ve Tatar gibi milletlerin kendi anavatanlarına dönmeleri sonucu oluşan birinci nüfus kaybı ve yüksek ölüm oranları sonucu oluşan ikinci nüfus kaybı. Fakat altı çizilmesi gereken bir demografik özellik vardır. Rusya Federasyonu sınırları içinde, Yakutistan en yüksek doğum oranlarına ve en yüksek doğal nüfus artışına sahip cumhuriyetlerin başında gelir. 2006 yılında cumhuriyet genelindeki doğum oranları binde 14,0, ölüm oranları da binde 9,7 olduğundan dolayı ortalama yıllık doğal nüfus artışı binde 4,7 olmuş ve böylece Rusya’nın en yüksek nüfus artışına sahip ilk beş cumhuriyetinden biri olmayı başarmıştır. Fakat ülkede bazı sosyal ve demografik sorunlar ciddiyetini korumaktadır. Bu sorunları şöyle özetleyebiliriz:

• Cumhuriyet nüfusunun son çeyrek yüzyılda sürekli azalması, yani depopulasyon krizinin önlenememesi.

• Postsovyet döneminde azalan doğumlar ve yükselen ölüm oranlarının önüne geçilememesi. Örneğin 1990 yılında binde 19,4 olan doğum oranları 2006 yılında binde 14,0’e azalırken, aynı dönemde ölüm oranları binde 6,7’den binde 10,2’ye yükselmiştir.

Postsovyet döneminde cereyan eden yoğun dış göçler sonucunda cumhuriyet faal nüfusunun azalması. Örneğin faal nüfus sayısı 2000 yılında 597 700 iken 2005 yılında 469 100’e azalmıştır. • Cumhuriyet içindeki kadın-erkek oranlarında da ciddi değişimler yaşandığından dolayı, uzun vadede Yakutistan cinsiyet krizi ile karşı karşıya kalabilir. Örneğin 1990 yılında ülkede 563 100 erkek ve 555 900 kadın yer alırken, 2005 yılında erkeklerin sayısı 461 700’e azalırken, kadınların sayısı da 488 200’de kalmıştır. Bir başka anlatımla 1990 yılında erkek fazlalığı olan cumhuriyette 2005 yılında kadın fazlalığı görülmektedir. Yakutistan’ı terk edip kendi anavatanlarına dönen göçmenlerin büyük oranda erkek olması, ülkede cinsiyet dengesizliğin derinleşmesinde ve erkek sayısının bu denli azalmasında en büyük etkendir.

• Postsovyet döneminde Yakutistan’daki ekonomik ve demografik krizin devam etmesine başka kanıtlar da vardır. Ülke toplam nüfusu azalırken işsiz nüfus sayısının artması ve ortalama yaşam süresinin kısalması bunlara sadece iki örnektir. Örneğin 1995 yılında ülkede toplam 38 100 işsiz varken, 2000’de bu sayı 54 500’e ve 2005 yılında da 43 000 yükselmiştir. Böylesine zengin yer altı ve yerüstü kaynaklara sahip ve böylesine büyük iş gücüne ihtiyaç olan bir ülkede işsiz nüfus oranlarının %9’a ulaşması düşündürücüdür. 1990 yılında 66,2 yıl olan ortalama yaşam süresinin 2005 yılında 64,7’ye düşmesi Yakutistan’daki demografik ve sosyo-ekonomik krizin bir diğer kanıtıdır.

• Yakutistan’da etnik Ruslar (%41,1) ile etnik Yakutlar’ın (%45,5) oranı neredeyse eşittir. Sovyet nüfus ve iktisadi planlamalar ve yoğun göçler sonucunda bu cumhuriyet hem Ruslaştırılmış ve Slavlaştırılmış, hem de kültürel yapı olarak yozlaştırılmış ve hrıstiyanlaştırılmıştır. Bugün Yakutların kendi ülkelerinde ulusal nüfusun %50’sini dahi oluşturamamaları ve kendi cumhuriyetlerinde etnik üstünlüklerini sergileyememeleri SSCB politikaların kaçınılmaz bir mirasıdır. Yakutlar veya Yakutça adıyla Sahalar, Sibirya’nın kuzeydoğusunda yaşayan bir Türk halkıdırlar. Yakut Türkçesi veya Saha Türkçesi, Türk lehçelerinin kuzey öbeğine bağlı bir dildir. Bugün Rusya federasyonu sınırları içinde 500 000’den fazla kişi bu dili konuşmaktadır. Bundan dolayı Yakutlar Sibirya’nın en kalabalık milletlerin başında gelir. Yakutistan dışında Yakut etnosunun ve Saha Türkçesinin yaygın olduğu idari birimler arasında Buryat Cumhuriyeti, Taymir, Evenki, Koryak ve Çukotka Milli Bölgeleri, Đrkutsk, Amursk, Çita, Sahalin ve Magadan oblastları yer almaktadır. XVII yüzyılın başında bugünkü Yakutistan toprakları Ruslar tarafından işgal edilmeye başlandı. Planlı bir asimilasyon politikası sonucunda yerli milletlerin yavaş yavaş ruslaştırılmaya ve ortodokslaştırılmaya çalışıldı. Yakutistan topraklarının tamamı 1620–1650 döneminde Ruslar tarafından işgal edildi. 1632 yılında Yakutsk kentinin, 1634 yılında Vilyüysk kentinin ve 1644 yılında Srednokolimsk kentinin kurulması bu işgali kolaylaştırdı. XVIII yüzyılda Yakutistan’da yaşayan Sahalar, Evenkiler, Yukagirler, Dolganlar, Evenler gibi yerli halklarının büyük bir bölümü hristiyanlaştırıldı. Rusya Đmparatorluğu’nun çarlık döneminde Yakutistan sosyal-demokratların, komunistlerin, isyancıların ve siyasi muhaliflerin haps edildiği sürgün yeriydi. SSCB’nin kurulması ve 2 Nisan 1922 tarihinde Yakutistan’ın Sovyet Cumhuriyeti olarak ilân edilmesi ile ülkede sosyalist dönem başlamış oldu. SSCB döneminde Ruslar, Ukraynalılar ve Beyaz Ruslar gibi Slav toplulukları Yakutistan’a yerleştirilmeye ve bu ülkenin etnik yapısı göç politikaları sonucunda bilinçli olarak değiştirilmeye başlandı. Saha Cumhuriyeti’nde yaygınlaşan karma evlilikler ve dış göçler, ruslaştırma politikalarını, ortodokslaştırmayı ve etnokültürel asimilasyonu daha da hızlandırdı. Bu nedenle bugün cumhuriyetin etnik yapısına baktığımızda Slav milletlerinin (Rus, Ukraynalı, Beyaz Rus vd.) %46’lık bir paya sahip iken yerli Sibirya milletlerinin sadece %4’lük bir orana sahip olmaları beklenen bir sonuçtur. Yakutistan’ın etnik yapısında Yakutlar ve Ruslar Cumhuriyet nüfusunun %86’sını oluşturmaktadırlar. 1970 yılında Ruslar (%47) Yakutlar’dan daha büyük bir paya sahip iken 2002 yılındaki son nüfus sayımında Ruslar %41’e kadar gerilerken, Yakutların oranı da %46’ya kadar yükselmiştir. 2010 yılından sonra Yakutlar’ın Cumhuriyet nüfusu içindeki oranı %50’yi aşması beklenirken, Rus etnosunun sayısal küçülmesi devam edeceği öngörülmektedir. Yakutlar ve Ruslardan sonra ülkedeki en kalabalık etnosları Ukraynalılar, Evenkiler, Evenler, Tatarlar ve Buryatlar oluşturmaktadırlar. Kendi anavatanlarına göç etmeleri sonucunda özellikle 1989-2002 döneminde hem Ukraynalı hem de Beyaz Ruslarda neredeyse yarı yarıya bir azalma gözlenmektedir. Bu dönemde Ukraynalıların oranı %7,0’den %3,65’e ve Beyaz Ruslar’ın oranı da %0,90’dan %0,45’e azalmıştır. çoğunlukta), %23’ü şamanizm ve yerel dinsel inançlara inanmakta, %1’i budist, %1’i müslüman ve %6’sı ateisttir. 18 Sovyet döneminde yapılan Ruslaştırma ve Ortodokslaştırma politikaları sonucunda Yakutlar, Evenkiler, Çıkçier ve Evenler gibi yerli milletlerin bir bölümü asimile edilerek etnik ve dinsel aidiyetleri değiştirilmiştir. Son 10 yılda Yakutistan’ın eğitim ve sosyo-kültürel yapısında gözle görünen bir canlanma gözlenmektedir. Yeni okullar, hastaneler, kültür sarayları, sinemalar, hoteller, bilim merkezleri ve üniversiteler açılmaktadır. Yakutistan nüfusunun azalmasına rağmen 1990-2005 döneminde ülkedeki orta öğretim öğrenci sayısı 10 500’den 17 400’e, üniversite öğrencisi sayısı ise 8 000’den 46 800’e yükselmiştir. Aynı dönemde 10 000 kişiye düşen doktor sayısı 43,8’den 49,6’ya yükselmiş, fabrika ve şirket sayıları ise 2 820’den 25 856’ya yükselmiştir. Bu genç cumhuriyette bazı sosyo-ekonomik sorunlara rağmen istikrarlı büyümenin ve olumlu iktisadi gelişmenin önümüzdeki dönemde de sürdürülmesi beklenmektedir.